شبیه‌سازی و دین

 بشر فراهم کننده مقتضیات است

گفت و گو با آیت الله موسوی بجنوردی درباره شبیه سازی انسان 

  

اکنون امکان کلون سازی انسان بیم ها و امیدهای تازه ای را به زندگی بشر وارد کرده است. برخی این کار را دخالت در کار خدا، اهانت به ذات بشری و بدترین گناهی خوانده اند که تا کنون بشر مرتکب شده است و گروهی از آن به عنوان شیوه ای برای به تاریخ سپردن ناباروری و براورده کردن نیاز بیماران به بافت های پیوندی یاد کرده اند.

بعضی کارهای بزرگ، مانند نخستین فرود بشر بر کره ماه یا نخستین انفجار اتمی، با بیم ها و امید های زیادی همراه بوده اند. موج چالش های فکری این گونه پیشرفت ها، جوامع علمی را پشت سر نهاده و در قالب فیلم، رمان و مقاله به جامعه کشیده شده و غرور آمیخته به ترسی به ارمغان آورده است. هر چند نباید عظمت این گونه کارها را از یاد برد، اما باید دانست این موارد به دلایل دیگری جنجال برانگیز شده اند.
این کارها دیدگاه ما را نسبت به خودمان تغییر داده اند. فرود آمدن بشر بر کره ماه، دیدگاه فرازمینی را به زندگی بشر وارد کرد. آیا انسان می تواند در سیارات دیگر سکنی گزیند؟ آیا در سیارات دیگر جانداران توانمندی وجود دارد؟ آیا امکان ندارد روزی آنها سیاره ما را مورد تاخت و تاز خود قرار دهند؟ این پرسش های آمیخته به ترس، در نخستین فرود بشر بر سطح کره ای دیگر ریشه دارند. به همین نحو، انفجار اتمی نیز دیدگاه ما را نسبت به خودمان تغییر داد. انفجار اتمی توان بهره برداری از ذخایر بسیار عظیم انرژی و در عین حال امکان براندازی تمام زندگی را از کره خاکی به ما عطا کرد.
اکنون امکان کلون سازی انسان بیم ها و امیدهای تازه ای را به زندگی بشر وارد کرده است. برخی این کار را دخالت در کار خدا، اهانت به ذات بشری و بدترین گناهی خوانده اند که تا کنون بشر مرتکب شده است و گروهی از آن به عنوان شیوه ای برای به تاریخ سپردن ناباروری و براورده کردن نیاز بیماران به بافت های پیوندی یاد کرده اند.
اما باید دانست کلون سازی مانند سایر فناوری ها و دستاوردهای بشری به خودی خود حالت خنثی دارد. به این معنا که مانند چاقوی تیز و برنده ای است که به خودی خودی نه خوب و نه بد است. چاقو می تواند ابزار جنایت باشد یا برای کار های سودمندی مانند عمل جراحی به کار گرفته شود. بسیاری از موضع گیری هایی که در قبال کلون سازی انسان ابراز شده است، ناشی از در نظر نگرفتن این نکته و درک نادرست این فن و قابلیت های آن است.
گفت و گو،بسیاری از این برداشت های نادرست را برطرف می کند. به قول گوستافسون: " امکان کلون سازی انسان فرصتی برای دانشمندان و حکیمان الهی فراهم کرده است تا با یگدیگر به گفت و گوی اساسی بپردازند. کنکاش در فصول مشترک اخلاق، علم و الهیات می تواند باعث غنی شدن موضوع ها و مطالب همه آنها شود. دانشمندان می توانند ببینند که چگونه تحقیق در زمینه ژنتیک و زیست شناسی، پرسش های اعتقادی به وجود می آورد و حکیمان الهی می توانند ببینند که چگونه اعتقادات مذهبی می توانند به دانش های جدید یاری رسانند."  

گفت و گویی که می خوانید با آیت الله موسوی بجنوردی- فقیه، پژوهشگر و استاد دانشگاه- و در راستای کلون سازی انسان انجام شد. گفت و گو هایی از این دست می تواند بسیاری از ابهامات اعتقادی که پیرامون این موضوع مطرح شده است را برطرف ، تصمیم گیری های مسوولان را آگاهانه تر و راه را برای پیشرفت این فن هموار تر کند.  

• کلون سازی یک جاندار به مفهوم تولید آن جاندار از طریق غیر جنسی است. برای مثال، کلون سازی انسان به مفهوم تولید انسانی بدون لقاح اسپرم و تخمک است. از این رو، کلون با والد خود تفاوت ژنتیکی ندارد، اما انسان های فعلی نیمی از ماده ژنتیک خود را از مادر و نیم دیگر را از پدر به ارث می برند. به همین خاطر ما شبیه والدین خود می شویم اما کلون ها شبیه والدی می شوند که ماده ژنتیک را از او به ارث برده اند. با وجود این، کلون ها عین والد خود نمی شوند و از لحاظ جسمی و روحی تفاوت هایی با او خواهند داشت. دوقلوهای همسان که از لحاظ ژنتیکی با هم تفاوت ندارند، اثر انگشت متفاوتی دارند و شخصیت های مجزایی محسوب می شوند. تفاوت کلون با والدش از تفاوت دوقلوهای همسان با یکدیگر بیشتر خواهد بود. زیرا این دوقلوها در یک رحم و در یک زمان پرورش می یابند حال آن که کلون و والدش در دو رحم و در دو زمان متفاوت تکوین می یابند. بنابر این، تصویری که از کلون ها در ذهن بیشتر مردم نقش بسته، یعنی کلون ها کپی برابر اصل والد خود هستند، نادرست است.
کلون سازی در طبیعت رخ می دهد. وقتی شاخه ای از شمعدانی را قلمه می زنیم، در واقع کلون آن را تولید می کنیم. بنابراین بشر پیش از آن که واژه کلون را به کار ببرد، گیاهان را کلون سازی می کرده است و حتی پیش از این که فن کلون سازی گیاهان را بیاموزد، گیاهان و بعضی جانداران دیگر با این روش تکثیر می یافته اند. کلون سازی در گونه هایی از بی مهرگان ساده از جمله بعضی کرم ها، شقایق دریایی و حشرات اجتماعی مانند زنبورها و موریانه ها نیز دیده می شود.
اما کلون سازی جانوران به دست انسان اندکی بیش از نیم قرن قدمت دارد. کلون سازی ابتدا در سال1952 روی قورباغه و سپس روی حشرات و ماهی ها تجربه شد و در سال 1997گوسفند معروف " دالی" با همین شیوه به وجود آمد.  

برای کلون سازی یک جاندار ،سلول تخمک را از جنس ماده می گیرند، ماده ژنتیک آن را تخلیه می کنند و ماده ژنتیک یکی از سلول های پیکری جنس ماده یا جنس نر را درون آن قرار می دهند. از سلول حاصل، جانداری پدید می آید که به والدی شباهت دارد که ماده ژنتیک را از آن دریافت کرده است. اگر ماده ژنتیک را از جنس نر دریافت کرده باشد، شبیه آن و اگر از جنس ماده دریافت کرده باشد، شبیه آن می شود.
آیا به نظر شما اجرای این فن در مورد انسان با مفاهیم اسلامی ناسازگار است؟ آیا باورهای مذهبی ما را زیر سوال می برد؟
بسم الله الرحمن الرحیم با توجه به قاعده "اصاله الحل در شبهات حکمیه" به نظر می رسد کلون سازی به نحوی که بیان کردید علی الظاهر اشکالی ندارد. برخی ممکن است باتوجه به آیه ای از قران کریم که می فرماید" انا خلقناکم من ذکر و النثی" این شبه برایشان پیش آید که کلون سازی خلاف آفرینش و اراده الهی است. اما معنای خلقت فقط این نیست که حتما باید از طریق ترکیب اسپرم و تخمک فرزندی پدید آید. از طریق دیگری نیز ممکن است انسانی پدید آید که در آفرینش او مرد و زن به نحو دیگری دخالت داشته باشند. برای مثال، همان طور که شما گفتید، تخمک را از زن بگیرند، ماده ژنتیک آن را بردارند، ماده ژنتیک مرد را درون آن جاگذاری کنند و از سلول حاصل، انسانی پدید آید. هیچ اشکالی ندارد. به هر حال، مرد و زن در مقتضیات آفرینش او دخالت دارند. بحث عمدتا باید در موردی پیش آید که جنس مخالف در پدید آمدن فرزند دخالت نداشته باشد. برای مثال، همان طور که شما گفتید ، تخمک را از زن بگیرند ، ماده ژنتیک را از آن خارج کنند ، سپس ماده ژنتیک یکی از سلول های پیکر زن( مثلا پوستش) را درون تخمک گذارند و در نتیجه بدون دخالت مرد، زنی صاحب فرزند شود . به نظر من این مورد نیز علی الظاهر هیچ اشکالی ندارد. اگر در قرآن مجید آمده که " انا خلقناکم من ذکر و النثی " این به روش معمول اشاره می کند. یعنی غالب مردم از طریق ترکیب اسپرم و تخمک پدید می آیند. حال با روشی دیگر ما از مخلوق خداوند سبحان، انسان دیگری پدید می آوریم . این انسان باز هم مخلوق خدا محسوب می شود. در عالم خلقت، ما استقلال نداریم . ما از مخلوق خداوند سبحان استفاده می کنیم . به نظر بنده علی الظاهر این هم هیچ اشکالی ندارد. اگر هم بخواهیم بگوییم این انسان پدر ندارد و مگر می شود انسان بدون پدر باشد. خوب حضرت مسیح (ع) پدر نداشت . این طور نیست که حتما همه باید پدر داشته باشند. می شود انسان پدید بیاید و پدر هم نداشته باشد و این معنی امکان وقوع دارد.
• در حال حاضر برای کلون سازی انسان، تخمک زن ضروری است . اما به زودی بشر می تواند بدون استفاده تخمک، مردی را کلون سازی کند. یعنی مرد بدون دخالت زن صاحب فرزند شود. البته برای رشد و نمو جنین به رحم نیاز هست ، اما روزی ممکن است رحم نیاز نباشد. به نظر شما این شیوه اشکالی دارد؟
این هم علی الظاهر اشکال ندارد . باز هم از مخلوق خداوند سبحان ، مخلوقی پدید می آید . باز هم هر چه هست ، این همه آوازها از خدا بود. یعنی همه این ها به مبدا خالقیت خداوند سبحان برمی گردد. انسان در خالقیت استقلال ندارد. وقتی زن و مرد با هم تقارب می کنند، این ها که خالق نیستند . قرآن مجید می فرماید:" افرایتم ماتمنون ، اانتم تخلقونه ام نحن الخالقون " شما تقارب می کنید ، شما شرایط را فراهم می سازید، و فعل شما معد است . خالق خداوند سبحان است. در این مورد باز انسان شرایط را فراهم می سازد، خلقت و آفرینش مخصوص خداست و این دخالت در آفرینش نیست.
یک مساله را به شما بگویم. انسان دو حیات دارد. حیات حیوانی و حیات انسانی. قران می فرماید:" و لقد خلقنا الانسان من سلاله من طین، ثم جعلناه نطفه فی قرار مکین، ثم خلقنا النطفه علقه، فخلقنا العلقه مضغه، فخلقنا المضغه عظاما، فکسونا العظام لحما، ثم انشاناه خلقا اخر، فتبارک الله احسن الخالقین" خلقت اول مراحل خلقت حیوانی را می گوید و منظور از خلقت آخر، خلقت انسانی است که همان نفس ناطقه یا روح است. انسان نمی تواند روح تولید کند. با کلون سازی یا هر شیوه دیگری مقتضیات حیات حیوانی فراهم می شود، اما روح را نفس ناطقه خداوند سبحان می دهد. بنابراین، کلون سازی دخالت در کار خدا نیست. دیدگاه افرادی مانند قدسی مآب پاپ اعظم که کلون سازی را دخالت در کار خدا می دانند، از منظر اسلامی صحیح نیست. واقعیت آن است که روح و نفس ناطقه را خداوند سبحان می دهد. انسان تمام هنرش این است که به هر شکل، مقتضیات حیات حیوانی را پدید آورد. 

شما اسپرم را از مرد می گیرید، تخمک را از زن می گیرید، آنها را در لوله آزمایش باهم آمیزش می دهید، چند سلول مشخص که شد، آن را درون رحم زن دیگری می گذارید، آیا در این جا من در کار خداوند سبحان دخالت کرده ام؟ نه. این عبارت اخرای روش معمول است. ما الان راجع به رحم اجاره ای بحث داریم که علی الظاهر اشکالی ندارد. کلون سازی نیز شکل دیگری از همین روش است. حالا به جای اسپرم و تخمک، تخمک و ژن را استفاده می کنیم. بازهم شرایط را فراهم می کنیم.
• پیش از انقلاب این بحث ها به شیوه دیگری مطرح شده بود. آیا بشر قادر خواهد بود که موجود زنده بسازد؟ آیا خواهد توانست، مثلا نطفه مصنوعی انسان بسازد که پس از قرار گرفتن در رحم یا محیط مناسب دیگری به صورت یک انسان کامل درآید؟ آیا اگر بشر روزی موفق شد وقانون خلقت جانداران را کشف کرد و تمام شرایط و اجزای مادی ترکیب موجود زنده را به دست آورد و عینا نظیر ماده زنده طبیعی را ساخت، آیا موجود مصنوعی حیات پیدا می کند یا نمی کند ؟ شهید بزرگوار استاد مطهری به این پرسش ها این گونه پاسخ می دهند: " بشر اگر روزی چنین توفیقی حاصل کند ، از نظر کشف علمی کار مهمی کرده، ولی از نظر دخالت در ایجاد حیات ، همان مقدار دخالت دارد که پدر و مادر از طریق تناسل در ایجاد حیات فرزند دخالت دارند و یا کشاورز در ایجاد حیات دانه های گندم دخالت دارد . در هیچ یک از این موارد، انسان خلق کننده حیات نیست، فراهم کننده شرایط قابلیت یک ماده برای حیات است." ایشان به آیاتی از سوره واقعه اشاره می کنند که شما اشاره کردید.
من اطلاعی از این سخنان استاد شهید مطهری نداشتم . به هر حال بسیار عالی است . بشر مقتضیات را فراهم می کند. گاهی‌شرایط از طریق تقارب فراهم می شود و گاهی از مخلوق خدا اسپرم و تخمک می گیریم و مخلوق خدا درست می کنیم . گاهی نیز از مخلوق خدا تخمک و ژن می گیریم و مخلوق خدا می سازیم . این کارها دخالت در کار خلقت خداوند سبحان نیست . سه سال پیش در دانشگاه لندن این بحث خیلی داغ شده بود. مسئولان دانشگاه گفتند که پاپ اعظم کلون سازی را تحریم کرده است، نظر شما چیست؟ من گفتم این هیچ دخالت در کار خدا نیست . از مخلوق خدا استفاده می شود تا مخلوق خدا پدید آید . روح را خدا می دهد و ما فقط مقتضیات حیات حیوانی را فراهم می سازیم . همان طور که شما مقتضیات حیات نباتی را فراهم می سازید. خداوند می فرماید:" افرایتم ما تحرثون، اانتم تزرعونه ام نحن الزارعون" شما شخم می زنید، تخم را می کارید، آبیاری می کنید، آیا شما کشاورزید؟ ‌نه ،‌کشاورز واقعی خداست . شما مقتضیات را فراهم می سازید . این آیه خیلی به درد ما می خورد.
• استاد مطهری نیز به همین آیه اشاره کرده اند و می گویند:" بشر حیات نمی دهد ، قابلیت ماده را برای افاضه حیات کامل می کند."
بله، من هم به همین آیه تمسک می کنم. زمانی تنها راه فراهم آوردن مقتضی برای تولید انسان، اسپرم و تخمک بود. حال مقتضی به نحو دیگری فراهم می شود. بازهم خالق خداست. به نظر من خیلی روشن است. نباید جلو پیشرفت علم را گرفت. البته اگر مفسده ای بر آن مترتب شود، به عنوان ثانوی این عمل مبغوض شارع مقدس قرار می گیرد و حرام است. مثلا اگر به این انسان ها به عنوان "بانک اعضا" نظر شود و از اعضای بدن آنان برای پیوند دیگران استفاده شود، قطعا قتل نفس محترمه و خلاف شرع است.
• علامه فضل الله نیز مشابه شما موضع گیری کرده اند. ایشان گفته اند:" کلون سازی با مفهوم آفرینش منافاتی ندارد و انسان را در جایگاه آفریدگار قرار نمی دهد. زیرا انسان از قوانین خداوند در زمینه آفرینش بهره می گیرد. محققان قانون جدیدی کشف کرده اند. همان طور که قوانین مربوط به لقاح در لوله آزمایش و پیوند اعضا را کشف کرده اند. آنان به این کشفیات دست پیدا کردند، زیرا خداوند اجازه آن را داده است. ما نباید مانند قرون وسطا علم را تکفیر کنیم. به هر حال مانند سایر کشفیات علمی مزایای این امر باید از معایبش بیشتر باشد." همچنین در نشستی که با عنوان "فقه اسلامی" در سال 1997 در کازابلانکا برگزار شد، شرکت کنندگان به این توافق رسیدند: " کلون سازی به هیچ وجه باورهای اسلامی را زیر سوال نمی برد. خدا آفریدگار جهان است، اما نظام علت و معلول را در جهان بنیان نهاده است. کاشتن بذر در خاک علت است، اما خداوند گیاه را از دانه پدید می آورد. به همین نحو کلون سازی یک علت است، اما تنها به خواست خدا می توان معلول را به وجود آورد. درست همان طور که کشاورز را خالق گیاه نمی دانیم، متخصصان کلون سازی نیز آفریدگار جانداری که پدید می آید نیستند."
احسنت. این در واقع ترجمه آیه قران است:" افرایتم ما تحرثون، اانتم تزرعونه ام نحن الزارعون" البته این علت که گفته شده ، علت تامه نیست، علت معد است. علت تامه اراده خداوند سبحان است.
• یکی از مفتی های عربستان به نام شیخ محمد صالح موضع گیری شدیدی در برابر کلون سازی ابراز کرده است. می گوید:" من فکر می کنم کمترین مجازاتی که برای مخترعان کلون سازی می توان در نظر گرفت، قطع دست و پای آنان است. در غیر این صورت آنان را باید اعدام کرد. این کار به معنای دست کاری نوع بشر و بدترین نوع فساد روی زمین است."

‏ ‎ امان از خشونت! به نظر من حرف عوامانه ای زده است.

• یونسکو پیش از فوت علامه محمد تقی جعفری، در این مورد از ایشان نظر خواهی کرده بود و علامه آیه 119 سوره نساء را که در آن تعبیر" فلیغیرن خلق الله" آمده است، زمینه اولیه برای ممنوعیت کلون سازی دانسته اند.
‏این تغییر خلق خدانیست. احتمالا موضوع را برای ایشان به طور روشن توضیح نداده اند. شما در مقدمه ای که برای من گفتید، به اصطلاح من را "شیر فهم" کردید. من توانستم تعقل بکنم و موضوع را کاملا بشناسم و اشکالی در آن ندیدم. به نظر من امروز برای یک فقیه، فقط فقه و اصول کفایت نمی کند. فقیه در موضوعاتی که ارتباط مستقیم با روانشناسی ، جامعه شناسی یا حتی فیزیولوژی دارد، باید با کارشناسان فن مشورت کند. من باید بدانم ژن یعنی چه؟ یک فقیه اگر این ها را به نحو مناسب بداند، می تواند آنها را درک کند و فتوای خود را در مورد آن به نحو شایسته صادر کند.
• مساله دیگری که درباره شبیه سازی انسان مطرح است، رابطه بین کودک حاصل از کلون سازی و زوجی است که با این روش صاحب فرزند می شوند. برای مثال، خانواده ای را در نظر بگیرید که مرد توان تولید اسپرم ندارد و از یکی از سلول های زن ، کلونی تهیه می شود که شبیه مادر خویش است و پدر در ایجاد او دخالت ندارد. رابطه شرعی مرد با کودک حاصله چگونه است؟
اگر پدر در ایجاد او هیچ دخالتی نداشته باشد، آن فرزند بچه زن او محسوب می شود و بچه زن چنان چه دختر باشد، به او محرم است و ربیبه او محسوب می شود. در قران آمده است ، بچه های زن هایی که با آنان همبستر می شوید، بر شما حرام است.
• اگر کلون سازی از مرد صورت گیرد و زن در ایجاد فرزند دخالت نداشته باشد، چه طور؟
بچه شوهر محسوب می شود و بر زن حرام است.  

نویسنده:حسن سالاری