ایمنی ماشین آلات صنعتی

مقدمه :

 پس از انقلاب صنعتی استفاده بشر از ماشین‌آلات صنعتی رو به افزایش گذاشت . با پیشرفت صنعت و تکنولوژی و ایجاد ماشین‌آلات و دستگاههای جدید حوادث و آسیبهای ناشی از کار هم به همین نسبت افزایش یافته است ، بطوریکه بعد از انقلاب صنعتی این حوادث آنچنان افزایش یافته که توجه دست اندر کاران را جلب نموده است و آنها را برانگیخته تا در زمینه حفاظ‌گذاری قسمتهای مختلف خطرناک و جلوگیری از حوادث اقداماتی انجام دهند که با گذشت زمان به تدریج ماشینها به وسایل حفاظتی مجهز گردیدند .

طبق آمارهای موجود در حوادث کارگری بیشترین حوادث مربوط به کار با ماشین‌آلاتی می‌باشد که دارای قسمتهای متحرک و گردنده هستند ، مانند دستگاه پرس ، دستگاههای تراش ، پلاستیک‌سازی و ... . دستگاههای دیگری که در صنایع مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارتند از : دیگهای بخار ، مولدهای تولید استیلن ، کپسولهای محتوی استیلن و اکسیژن که دارای مخازن و لوله‌های تحت فشار گازهای مختلف می باشند و عدم رعایت بعضی از انواع اصول ایمنی در این دستگاهها با ایجاد انفجار و آتش‌سوزی و حوادث دیگر برای کارگران همراه است .

مساله ایمنی و حفاظت ماشین‌آلات از اولین مسایل ایمنی بوده که برای آن قوانین و مقرراتی تعیین شده است . در قانون کار کشور ما مواد 85 و 89 به صورت غیرمستقیم بر ایمنی ماشین‌آلات تاکید دارند و در آئین نامه های حفاظت و بهداشت کار نیز در فصول 10 ، 12 ، 13 ، 14 ، 15 ، 16 ، 17 و 36 به صورت کامل و جزء به جزء به ایمنی ماشین‌آلات پرداخته شده است .

خطرزدایی در صنعت عموماً در سه عامل انسان ، ساختمان ، ماشین آلات و ابزار اعمال می شود که درانسان ، دانش و اطلاعات فنی ، ایمنی و بهداشت ، آموزش های عملی در سرکار ، تدوین مقررات و آیین نامه ها و نظارت بر اجرای آنها و در ارتباط با ساختمان ، نقشه کشـی و طراحی و احداث صحیح ساختمان بر طبق ضوابط مشخص شده از جمله راه های جلوگیری از خطرزدایی می‌باشد و در ارتباط با ماشین آلات و ابزار ، نیز ضوابط خطرزدایی می‌بایست ابتدا در هنگام ساخت و طراحی ماشین اعمال شود و در فاز دوم بعد از طراحی ماشین ، و بر روی قسمت های خطرناک که در تماس با شاغل می باشد انجام شود . معمولاً ماشین ها و ابزاری که در صنعت بکار گرفته می شوند به انواع واقسام مختلف تقسیم بندی می شوند و هر یک از آنها نیز تنوع خاص خود را دارد بنابرین نمی توان برای حفاظت از همه ماشین های صنعتی برنامه‌ای مشخص پیشنهاد کرد . اما رفع خطر و اعمال ضوابط ایمنی در ماشین منوط به رعایت یک سری مشخصات کلی است که در صورت مورد نظر قرار گرفتن می تواند ارزش ایمن بودن آن ماشین را اثبات نماید .

حفاظ‌گذاری ماشین‌آلات :

یکی از راههای ایجاد ایمنی برای ماشین آلات حفاظ‌گذاری آنها می‌باشد تا از دسترس کارگر به مناطق خطر جلوگیری بعمل آید . انواع حفاظها را می توان به صورت زیر خلاصه کرد :

1- حفاظ ثابت (Fixed Guard) : حفاظهایی هستند که دسترسی به منطقه خطر یک دستگاه را با استفاده از نرده‌های فلزی ، چوبی ، پلاستیکی و یا حفاظت کننده‌های دائمی کاملاَ محدود می کند . حفاظ باید ایمنی را بنحد مطمئن برقرار کند و چنانچه لازم است که حفاظ باز شود ، کارگر نتواند با وسایل معمولی آنرا باز کند . حفاظهای ثابت از دیدگاه ایمنی بهترین حفاظ محسوب می شوند ، به شرطی که محدودیتی در تولید قطعات ایجاد نکند .

2- حفاظ خودکار (Automatic Guard) : حفاظ‌های خودکار مانند حفاظ دستبندی ، جارویی یا پس‌زننده و یا حفاظهای فتوالکتریک که عمل آنها با نیروی محرک ماشین ارتباط مستقیم دارد ، یعنی اگر ماشین بکار افتد حفاظ نیز عمل می‌کند .

3- حفاظ درگیرشونده (Enter Locking Guard) : حفاظهایی هستند که به دو صورت مکانیکی و الکتریکی مانع دسترسی کارگر به منطقه خطر می‌شود و تا بکار نیفتد ماشین کار نخواهد کرد .

مشخصات کلی حفاظ در ماشین آلات :

1ـ حفاظت وایمنی را به طور مثبت و کامل تامین نماید .

2ـ حفاظت بایستی از ورود دست به منطقه خطرناک در هنگام عملیات کاری جلوگیری کند .

3ـ حفاظ نباید موجب لطمه به تولید شده واز این راه موجب بی میلی در استفاده از آن توسط کارفرما شود .

4ـ موجب ناراحتی و اشکال برای شخصی که از دستگاه استفاده می کند نگردد .

5 ـ به طور خودکار ، یا با حداقل کوشش به کار بیفتد .

6 ـ دستگاه حفاظتی بایستی با مکانیزم خود ماشین متناسب بوده و مطابقت مفید داشته باشد .

7 ـ بهتر است که جزئی از قسمت های اصلی ماشین باشد .

8 ـ مانع روغنکاری ، بازرسی ، تنظیم و تعمیر ماشین نگردد .

9 ـ حفاظ باید با حداقل تعمیر بتواند مدت زیادی کارکند و در مقابل فرسودگی و ضربات مقاومت کند .

10 – حفاظ باید با دوام باشد و در برابر آتش سوزی و مواد خورنده مقامت کند .

11 ـ خود عامل خطر نباشد ( دارای اجزایی نباشد که موجب حادثه گردد ) .

ایمنی ماشین های ابزار :

بنا به تعریف ماشین ابزار ماشینی است که بوسیله نیروی برقی که از الکتروموتور تأمین می‌شود، تسمه و یا چرخ‌دنده‌ها را به حرکت درآورده و به محور اصلی کار یا ابزار برش، منتقل کرده و به آن حرکت دورانی یا حرکت خطی می‌دهد . در ایمنی ماشین‌های ابزار باید قسمتهای مختلف زیر مورد توجه قرار گیرد :

1) نکات ایمنی در طراحی ماشین.

2) نکات ایمنی در طراحی کارگاه (از نظر روشنایی، تهویه، فضای لازم برای هر دستگاه و…) .

3) نکات ایمنی مربوط به متصدی دستگاه (از جمله انتخاب مناسب کارگران و آموزش آنها در مورد نحوه کار با دستگاه و….

4) رعایت قوانین و مقررات حفاظتی که متناسب با نوع ماشین تدوین می‌شود.

از جمله ماشین‌های ابزار، ماشین مته، ماشیت تراش، دستگاه سنگ سمباده می‌باشد که به بررسی تک‌تک آنها پرداخته می‌شود.

ماشین آلات فلزکاری :

ماشین آلات فلزکاری شامل تمام ماشینهای قدرتی است مه با دست قابل حمل نیستند و برای شکل دادن فلزات با روشهایی مثل برش ، فشار ، روشهای الکتریکی و شیمیایی یا ترکیبی از این روشها بکار می روند .ماشینهای آسیاب ، سنگ سمباده و ماشینهایی مثل اینها ، در این تعریف جای میگیرند .در ماشینهای ابزاز ، نکات عمومی زیر بایستی در نظر گرفته شود :

1) در موقع تعیین محل نصب انواع ماشینهای افزار علاوه بر در نظر گرفتن عوامل تولیدی ، اقتصادی رعایت موازین و اهداف حفاظتی ضروری است .

2) بدنه کلیه دستگاههای موجود در کارگاه ماشین آلات ماشین افراز که بوسیله الکتریسیته تغذیه می شوند باید دارای سیم اتصال به زمین موثر باشد .

3) کلیه قسمتهای داخلی ماشینها از قبیل جعبه دنده تغییر دهنده سرعت و حرکت ، پولی های تغییر دهنده سرعت تسمه فلکه و غیره می بایست به وسیله حفاظهای مناسب پوشیده شده باشد .

4) همیشه زمین کارگاه می بایست تمیز نگهداری شود به خصوص پاک کردن روغنهای ریخته شده در کف کارگاه ضروری است .

5) بعد از هرگونه تعمیر باید وسایل خفاظتی دوباره در محل خود نصب نمود .

6) برای کارکردن با ماشینهای افراز می بایست کارگران آموزش لازم و بخصوص نکات ایمنی حین کار را فراگیرد .

7) کارگر باید مجهز به وسایل حفاظت انفرادی مناسب باشد .

8) قبل از شروع بکار باید از دستگاه بازدید نمود و تمام مکانیزم های آنرا به صورت بدون بار امتحان نمود .

9) تا هنگامیکه ماشین درحال کارکردن است از هرگونه روغنکاری ، تعمیر و یا نظافت خودداری شود

10) از نگهداشتن قسمتهای متحرک ماشین با دست به منظور متوقف دستگاه می بایست خودداری شود .

11) از برداشتن تراشه ها با دست بدون به کاربردن وسایل مخصوص از قبیل برس ، قلاب و … باید خودداری نمود .

12) قرار دادن اشیاء یا ابزار روی دستگاه ممنوع است .

13) هنگامیکه اشیاء مورد عمل از محدوده دستگاه بیرون می ماند،لازم است اطراف آن محصور گردد .

14) هنگام قراردادن اشیاء سنگین برروی دستگاه باید از وسایل بالابر مخصوص استفاده شود .

15) هنگام تراشکاری قطعات قواره بزرگ ، قرارگرفتن روی قسمتهای دستگاه ممنوع است .

16) رها کردن دستگاه در حال کار ممنوع است .

17) هنگام بروز نقص یا شکسته شدن قطعات ، دستگاه باید بلافاصله خاموش شود .

18) هنگام سوار یا پیاده کردن قطعات ، دستگاه را باید متوقف نمود .

19) از تکیه دادن به ماشین افراز باید خودداری کرد .

20) در هنگام کار باید متوجه کار بود و با دیگران صحبت ننمود .

ایمنی ماشین های تراش :

یکی از مهمترین و قدیمی‌ترین ماشین های ابزار، ماشین های تراش است، که امروزه در صنعت اهمیت بسزایی دارد.چون ماشین تراش استفاده زیادی در ساخت قطعات مختلف دستگاه های صنعتی دارد، در حقیقت می‌توان آن را پدر ماشین های ابزار نامید . وظیفه اصلی ماشین تراش تغییر در اندازه قطعات ، فرم آنها ، پرداختکاری قطعات با یک یا چند عمل برش ، با تنظیم رنده تراش است سوار کردن وسایل و دستگاههای یدکی روی ماشینهای تراش دامنه فعالیت آنها را بسیار گسترده کرده بطوریکه میتوان بوسیله آن عملیات مختلفی مثل قلاویززنی ، سوراخکاری و برقوکاری و … انجام داد .

خطرات عمده دستگاههای تراش :

هنگام کار با ماشینهای تراش و یا صفحه تراش، ممکن است اعمال زیر سبب زخمی‌ شدن و یا آسیب رساندن به متصدی و یا سایر کارگران شوند که عبارتند از:

1. خارج شدن یا پرتاب شدن براده‌ها به طرف شخص.

2. گرفته شدن دست و قسمت‌های دیگر بدن بین قطعه کار و دنده.

3. برخورد قسمتهایی از بدن با بخش‌های متحرک ماشین.

4. سقوط چهار نظام یا سه نظام روی پای افراد هنگام سوار کردن و پیاده کردن آن.

5. زخمی شدن دست در هنگام تمیز کردن براده‌ها از روی ماشین تراش.

نکات ایمنی هنگام کار با ماشینهای تراش :

1) قبل از شروع عمل تراش باید دستگاه مرغک و رنده کاملاً در محلهای خود محکم شده باشند .

2) هنگام سوار و یا پیاده کردن سه نظام و چهار نظام ، تنها از نیروی دست استفاده شود ، استفاده از نیروی دوار ماشین مخاطره انگیز می باشد .

3) پیش از سوار کردن و پیاده کردن سه نظام باید تخته چوبی مخصوص را روی ریل ماشین قرار داد تا باعث صدمه دیدن ریلهای ماشین نگردد .

4) بلافاصله پس از محکم نمودن کارروی دستگاه باید آچار مخصوص سه نظام را روی آن برداشت.

5) مبادرت به اندازه‌گیری ، کار یا میزان کردن رنده ، هنگامیکه کار در حال گردش است ، خطای محض است .

6) برروی کارزیاد نباید خم شد چون همواره خطر پرش براده های ناشی از تراش قطعه کار وجود دارد .

7) برای تراش کارههای طویل می باید از وسایل مخصوص ( تکیه کاه مخصوص قطعه کار ) استفاده نمود .

8) برای تنظیم ارتفاع تیغه ها در قلم گیر ، باید از لایه های مخصوص استفاده نمود و رنده باید حداقل با دو پیچ در قلم‌گیر محکم شود .

9) برآمدگی گیره های سه نظام را با کلاهک حفاظتی باید پوشاند .

10) هنگام تراش و کار با سنگ سمباده باید از عینک حفاظتی و ماسک تنفسی استفاده شود .

11) هنگام پاک کردن و گریس کاری دستگاه تراش باید آن را از کار انداخت .

12) برای جمع آوری براده ها از چنگک با جاروب دستی استفاده شود .

13) هنگام کار با این ماشینها ، کفش ایمنی استفاده شود .

14) در ماشینهای تراش دروازه‌ای نصب ، حفاظ نرده‌ای در قسمت عقب ماشین ضروری است .

15) در ماشینهای صفحه تراش دروازه ای ، دهانه های بازمیز ثابت ، ماشین باید بوسیله صفحات فلزی یا حفاظهای مناسب دیگر پوشانده شود .

16) در ماشین صفحه تراش دروازه‌ای که احتمال برخورد میز متحرک یا قطعه کار به قسمتهای آزاد اطراف ماشین وجود دارد حتماً باید از حفاظ مناسب استفاده کرد .

17) استفاده از لباس کار بلند و گشاد ، شال گردن وموهای بلند و ساعت مچی آزاد ممنوع است .

18) چنانچه چهار نظام ماشین تراش دارای برجستگی باشد نصب حفاظ برروی آن ضروری است .

19) بهتر است ماشین تراش به دستگاه تراشه شکن مجهز باشد .

20) عدم استفاده از مترهای دارای ترک و کند .

21) در ماشین اره تسمه ای در اطراف چرخهای تسمه حفاظ ثابت گذاشته شود و در محلی که اره تسمه در مجاورت کار است حفاظ لغزنده مورد استفاده قرار گیرد .

بطوری که طول تسمه سخت نباید بیشتر از ضخامت کار باشد .

22) کلیه ماشینهای ابزار باید توسط افراد ورزیده بکارگرفته شود .

23) موارد ایمنی مورد لزوم روی تابلو جنب ماشین نوشته و نصب شود .

24) فضای کافی جهت ماشین آلات و قطعات کار در کارگاه در نظر گرفته شود در این مورد باید حداکثر طول قطعات کارکه ممکن است در ماشین بکار رود مدنظر باشد .

25) قسمت الکتریکی ماشین و شبکه برق خارجی آن باید طبق استانداردها قابل قبول بوده و شبکه برق ماشین و شبکه خارجی مربوط به آن می بایست دارای کشش کافی برای برق مورد لزوم دستگاه باشد و شبکه می بایست دارای فیوز قطع جلوگیری از بار اضافی و کلید اصلی برای ساعات تعطیل کار ماشین و کلید فرعی جهت به کار انداختن ماشین باشد شبکه برق می بایستی مجهز به سیم اتصال زمین باشد .رعایت دستورالعملهای فوق جهت جلوگیری ازحوادث ناشی از کار با ماشینهای تراش ضروری است .

با توجه به تنوع ماشین آلات، دستورالعمل کلی ذیل برای وسایل انتقال نیرو ارائه شده و لازم است در صورت نیاز دستورالعملهای اختصاصی برای شرایط و موارد خاص براساس نوع کار و ماشین آلات مربوطه (مثلا" دستورالعمل کار با بلدوزر) تهیه شود.

1. تمام قطعات متحرک خارجی موتور ها و وسایلی که برای انتقال نیرو بکار می روند و همچنین کلیه قسمتهای خطرناک ماشین هائیکه در حال کار می باشند باید دارای حفاظ ممناسب و مطمئن باشد مگر وقتی که ساختمان ماشین طوری باشد که تصادم اشیا و یا اشخاص با قطعات متحرک غیر ممکن شود.

· در تهیه و ساخت حفاظها باید نکات زیر مراعات گردند:

· عمل آنها موثر و قابل اطمینان باشد.

· از دسترسی به قسمتهای خطرناک ماشین در موقع کار جلوگیری نماید.

· برای متصدی دستگاه در هنگام کار ناراحتی و مانعی ایجاد نکند.

· حتی الامکان موجب نقصان محصول نگردد.

· عمل آن بطور خودکار یابا حداقل کوشش انجام گیرد.

· متناسب با نوع ماشین و کار آن انتخاب شود.

· مانع روغن کاری، آزمایش، تنظیم و تعمیر ماشین نگردد.

· برحسب نوع ماشین و شرایط کار آن دوام و استقامت لازم را دارا باشد.

· دارای ناهمواری، زبری، زوایای برنده و زواید تیز نباشد تا ایجاد خطر نکند.

· بالاخره حفاظ باید طوری تهیه شده باشد که از بروز هر گونه خطری جلوگیری نماید.

2. کلیه حفاظها باید بطور محکم به ماشین، کف کارگاه، دیوار یا سقف کارگاه نصب شده و در موقع کار با ماشین حتماَ در محل خود قرار گرفته باشند.

3. توری های فلزی باید طوری ساخته شده باشد که مفتول های آن در نقاط تقاطع بوسیله جوش دادن یا لحیم کردن یا گالوانیــزه کردن بطور محکمی بهم متصـــــل شده باشند، مگر آنکه دارای

چشمه های لوزی یا چهار گوش به ابعاد کمتر از 20 میلیمتر بوده و قطر مفتول آن 2 میلیمتر باشد.

4. شبکه های فلزی باید بوسیله پرچ، پیچ و مهره، جوش یا نقطه جوش به آهن نبشی قاب حفاظ بطور محکم نصب شده باشند.

5. برای توریهایی که از مفتول 20 میلی متر درست شده و چشمــه های آن بیشتر از 20 میلی متر نمی باشد و همچنین برای توری های ضخیم تر می توان از قابهای مفتولی یا لوله ای استفاده کرده و توری را دور آن گردانید. می توان روی قسمت پیچیده شده را از ورق خم کرده پوشانیده و یا بوسیله بست، توری را به قاب محکم نمود.

6. در مواقعی که حفاظها یا حصار ها با قسمت متحرک ماشین بیش از 10 سانتی متر فاصله ندارند ابعاد چشمه توریها نباید بیش از 6 میلیمتر باشد.

7. در صورتی که فاصله بین حفاظ و قسمت متحرک ماشین بیش از 10 سانتی متر باشد سطح چشمه ها یا سوراخ ها نباید از 13 سانتی متر مربع تجاوز کند.

8. ارتفاع حفاظهای نرده ای از کف کارگاه (غیر از موارد استثنایی و شرائط خاص) نباید کمتر از 80/1 متر باشد.

9. در صورتی که خطر تماس و برخورد با قسمتهای متحرک ماشین در پیش نباشد بهتر است برای تامین نظافت محوطه کارگاه فاصله ای به ارتفاع تقریبی 15 سانتی متر بین قسمت تحتانی حفاظ و کف کارگاه پیش بینی شود.

10. در ماشینهای خودکار چنانچه مقدور باشد بهتر است ضامن هایی تعبیه شود تا موقعی که درب حفاظ باز است راه انداختن ماشین غیر ممکن باشد.

11. چوبی که برای ساخت حفاظ بکار می رود باید سالم و محکم باشد.

12. وقتی که محور های انتقال، تسمه ها و فلکه ها در محوطه بسته مانند زیر زمین, کانال های رو بسته یا اطاقهای جداگانه قرار داشته باشند, در صورتی که واجد شرایط زیر باشند احتیاجی به حفاظ گذاری ندارند:

· درب ورودی زیر زمین یا کانالها قابل قفل شدن بوده و بتوان از ورود اشخاص غیـــــر مجاز جلو گیری نمود.

· ارتفاع آزاد راهرو از کف تا سقف یا قطعات متصل به سقف کمتر از 70/1 متر نباشد.

· زیر زمین دارای روشنایی کافی بوده و کف آن خشک و هموار باشد تا مزاحمتی برای عبور و مرور ایجاد ننماید.

· محل عبور کارگران مامور روغن کاری طوری محافظت شده باشد که از بروز هر گونه حادثه جلو گیری نماید.

13. تمام قسمت های لخت, میله ها و محور های ناقل که در ارتفاعی کمتر از 60/2 متر از کف کارگاه یا سکوی محل کار قرار دارند (به استثنای محل های مخصوص گریس کاری یا محل تنظیم در موقع کار) باید محور ناقل از هر طرف توسط پوششی احاطه گردد.

14. محور های ناقلی که در بالای راهروها قرار گرفته اند اگر در ارتفاعی کمتر از 20 سانتی متر از حد مجاز ارتفاع بارگیری وسائط نقلیه ای که از زیر آن عبور می کنند قرار گرفته باشند باید بطور مناسبی حفاظ گذاری شوند.

15. کلیه محور های ناقلی که در زیر ماشینها قرار گرفته اند باید دارای حفاظ مناسب باشند.

16. اگر محور ناقل نزدیک کف کارگاه قرار گرفته باشد کناره حفاظ سپری شکل باید تا فاصله 15سانتیمتری کف کارگاه ادامه کند.

17. انتهای برجسته محور های ناقل باید بوسیله کلاهک حفاظتی پوشانیده شود.

18. اتصالات محور ها نباید هیچ گونه زائده ای داشته باشد و اگر در ارتفاع کمتر از 60/2 متر از کف کار گاه قرار دارد باید حفاظ گذاری شود.

19. کلیه پیچها، گاوه ها، روغندانها و تمام زواید قسمتهای دوار باید در خزینه یا فرورفتگیهای قطعه دوار جا سازی شوند بطوری که باعث بروز حادثه نگردند.

20. کلیه کلاچها و فلکه های آن که دارای زوائدی بوده و تا ارتفاع 60/2 متری یا کمتر از کف کارگاه یا سکوی کار قرار گرفته اند و یا فاصله آنها تا یاتاقانهایی که با دست روغن کاری می شوند کمتر از 90 سانتی متر است باید بطور مطمئنی حفاظ گذاری شوند.

21. چرخ دنده های رو باز و زنجیر های موتور های ماشین آلات باید بوسیله یک محفظه بسته حفاظ گذاری شوند.

22. فلکه ها و چرخ لنگرهایی که در ارتفاع کمتر از 6/2 متری از کف کار گاه یا سکوی کار قرار گرفته باشند و در صورت تماس با آنها بتوانند خطراتی بوجود آورند، باید بصورت کامل حفاظ گذاری گردند.

23. فلکه هایی که بیش از 15 سانتی متر قطر داشته و روی محور ناقل اصلی یا محور گیرنده حرکت قرار گرفته و فاصله آنها تا یاتاقانهایی که با دست روغن کاری می شوند کمتر از 90 سانتی متر باشد، باید از سمت یاتاقان کاملاَ حفاظ گذاری شوند.

24. فلکه های ترک خورده و فلکه های با طوقه شکسته نباید مورد استفاده قرار گیرند.

25. فلکه های محرک و فلکه های گیرنده حرکت که تسمه روی آنها ثابت می باشد باید دارای طوقه های محدب باشند.